آشنايي با اهميت آبري پروري

احتياج به آبزي پروري
طبق برآورد سازمان خواروبار و كشاورزي جهاني فائو (FAO) به طور ميانگين، هر نفر در روز نياز به 70 گرم پروتئين دارد كه بايستي حدود 21 گرم آن از منابع حيواني تامين شود. گوشت قرمز، گوشت سفيد (شامل طيور و آبزيان)، و فرآورده هاي شيري تنها منابع تامين پروتئين حيواني مورد نياز انسان هستند.
غذاي مورد نياز انسان به طور طبيعي از 3 منبع تامين مي شود. اين منابع عبارتند از:

كشاورزي، دامپروري و صيد. كشاورزي با توجه به محدود بودن زمين هاي مناسب و نبودن آب كافي به طور كلي محدود است و در نهايت توان افزايش آن همگام با افزايش جمعيت نيست. دامپروري هم به همين منوال است.
پس در آينده چگونه مي توان شكم هاي گرسنه ميلياردها نفر جمعيت رو به ازدياد زمين را سير كرد ؟ بديهي است كه بشر مي تواند با پيشرفت تكنولوژي، ميزان توليد در واحد سطح را افزايش دهد، ولي به هر حال اين افزايش ها، جوابگوي نيازها نخواهند بود.
در چند دهه اخير انسان به اين نتيجه رسيده است كه كشتاب ورزي مي تواند تا حدي چاره ساز باشد، زيرا با اين روش مي توان توليدي فراتر از محصولات فعلي كشاورزي، دامپروري و صيد را تامين كرد. همان گونه كه قبلا اشاره شد، در كشتاب ورزي مي توان از توانها و امكاناتي استفاده كرد كه براي كشاورزي و دامپروري مناسب نيستند.
كشور ما با داشتن بيش از 2700 كيلومتر مرز آبي و منابع زياد و قابل استفاده آبهاي داخلي، كه متاسفانه قسمت چشمگيري از آن بدون اينكه مورد بهره برداري قرار گيرد، از مرزها خارج مي شود، مي تواند جزء كشورهاي مهم جهان در زمينه كشتاب ورزي باشد.جالب اينكه توليد آبزيان خوراكي در آبهاي داخلي (آكو آكالچر)، و كشتاب ورزي دريايي مي توانند در آينده اي نه چندان دور، با صيد در درياهاي شمال و جنوب كشور، از نظر مقدار رقابت كنند.

كشتاب ورزي دريايي اگرچه تا كنون در ايران مورد توجه كافي قرار نگرفته است، آينده بسيار خوبي براي آن پيش بيني مي شود. شرايط زيستي و امكانات مناسب موجود در سواحل شمالي و جنوبي كشور و همچنين امكان استفاده از روشهاي پرورش ماهي در داخل آبهاي ساحلي و حتي آبهاي دور از ساحل به گونه اي است كه بايستي بهترين برنامه ريزي ها براي بهره برداري هرچه بيشتر از اين امكانات صورت گيرد. پرورش آبزيان دريايي علاوه بر اينكه باعث تامين قسمت چشمگيري از پروتئين حيواني مورد نياز مي شود، به دلايل زير داراي اهميت و ارزش زياد است:

1. ذخاير بسياري از آبزيان دريايي، به ويژه ماهيان كف زي به مقدار زيادي كاهش يافته است و در برخي موارد هم در حال از بين رفتن است. براي جلوگيري از كاهش اين ذخاير ارزشمند ملي و يا انقراض نسل آنها، بايستي از طريق تكثير مصنوعي، توليد بچه ماهي، و رهاسازي آنها به آبهاي طبيعي، اقدام هاي لازم صورت گيرد.
2. از طريق افزايش توليد و ايجاد مشاغل جديد،فشار صيد كاسته مي شود.
3. در سالهاي اخير هموطنان، آشنايي بيشتري با غذاهاي دريايي پيدا كرده اند. با توجه به ارزش و اهميت غذايي آن، مصرف سرانه ماهي هر سال افزايش مي يابد (مصرف سرانه ماهي عبارت است از توزيع عادلانه صيد سالانه بين جمعيت كشور و مقدار ماهي است كه سالانه به هر نفر مي رسد)
4. تقاضاي خارجي براي خريد محصولات دريايي پرورشي زياد است.
5. غذاهاي دريايي، در مقايسه با گوشت قرمز و حتي آبزيان پرورشي آب شيرين داراي ارزش غذايي بالايي هستند.

اهميت فرهنگي - اقتصادي كشتاب ورزي
انسان اوليه نيازهاي غذايي خود را از طريق شكار و جمع آوري مواد غذايي اطراف خود تامين مي كرد. بعدها صيد ماهي نيز با وسايل اوليه آغاز شد. با گذشت زمان روش هاي بهتر و پيشرفته تري براي صيد ابداع شد و انسان توانست حاصل صيد خود را به گونه هاي مختلف فرآوري، و به مناطق مختلف ارسال كند. با افزايش جمعيت، نيازهاي غذايي جوامع مختلف نيز افزايش مي يافت. به همين دليل انسان علاوه بر افزايش توليد كشاورزي و دامداري، همواره در تكاپوي يافتن منابع جديد ماهي و ساير آبزيان در درياها بود.تا چند دهه قبل با توجه به اينكه هنوز روش هاي خيلي مدرن صيد ماهي ابداع نشده بود، ذخاير درياها را هيچ گونه خطري تهديد نمي كرد. كمي پس از كاربرد روش هاي پيشرفته صيد، كارشناسان و دانشمندان متوجه شدند كه اگر برنامه ريزي همه جانبه و محدوديت هاي منطقي در مورد صيد جهاني به عمل نيايد، ذخاير درياها ممكن است دستخوش تغييرات ناگواري شوند. بررسي هاي همه جانبه در اين زمينه آغاز شد و قوانين جديد دريا، جايگزين قوانين قبلي براي صيد در آبهاي آزاد و آبهاي زير زميني شد. اگرچه تكثير و پرورش برخي از انواع آبزيان در اين زمان در پاره اي از كشورها معمول بود، با وجود اين تعداد گونه هاي پرورشي و مناطق توليد و مصرف آنها نسبتا محدود بود. با كاهش صيد برخي از گونه هاي مهم تجارتي ، از جمله انواع ماهي آزاد، ماهي قزل آلا، مار ماهي، سيم دريايي و ميگو، و عدم عرضه كافي آن به بازار مصرف ، توجه كارشناسان در بسياري از مناطق جهان به امكان تكثير و پرورش آنها معطوف شد.همين امر باعث پيشرفت كشتاب ورزي در مناطق مختلف جهان شد. بديهي است با توجه به طبيعت كار و چگونگي اجرا، قوانين و مقررات مربوط به كشتاب ورزي در بيشتر موارد از نقطه نظر اقتصادي و به ويژه در كشورهاي در حال توسعه، كشتاب ورزي با توجه به اين هدفها انجام مي گيرد:

1. خودكفايي هرچه بيشتر
2. تعادل تجارت ملي و بين المللي
3. كسب ارز بيشتر
4. ايجاد كار به ويژه در مناطق روستايي
5. بهبود تغذيه مردم
6. افزايش درآمد

 

گروه هاي عمده آبزيان پرورشي
به طور كلي آبزيان پرورشي در مرحله اول به دو گروه عمده گياهان و جانوران آبزي تقسيم مي شوند.

گياهان آبزي پرورشي
گياهان آبزي خود به دو زير گروه گياهان تك سلولي يا فيتوپلانكتون ها، و گياهان پر سلولي يا جلبك ها تقسيم مي شوند.همان گونه كه قبلا نيز اشاره شد، پرورش گياهان آبزي تنها از چند دهه قبل آغاز شده است.ظاهرا پرورش گياهان پر سلولي زودتر از گياهان تك سلولي شروع شده است.
از گياهان تك سلولي پرورشي عمدتا براي تغذيه نوزاد سخت پوستان، نرم تنان، و ماهي ها استفاده مي شود. نوزاد سخت پوستان و بيشتر گونه هاي ماهي هاي پرورشي، تغذيه از محيط خارج را با خوردن فيتوپلانكتون ها آغاز ميكنند. برخي از اين نوزادان به اندازه اي كوچك هستند كه در مراحل اوليه تغذيه چيزي جز گياهان تك سلولي را نمي توانند بخورند. حتي زئوپلانكتون ها يا جانوران ريز شناور در آب نيز براي آنها درشت هستند. در كارگاه هاي تكثير و پرورش سخت پوستان و نرم تنان، پرورش فيتوپلانكتون ها در درجه اول اهميت قرار دارد.
امروزه پرورش گياهان تك سلولي به طور متراكم، در سطوح بزرگ، و براي توليد انبوه اين گياهان انجام مي گيرد. توليدات حاصله را پس از خشك كردن به مصرف تغذيه آبزيان مي رسانند و يا براي تهيه مواد غذايي، دارويي و بهداشتي مورد نياز انسان به كار مي برند.
پرورش گياهان پر سلولي يا جلبك ها ي آبي نيز در برخي از كشورها به صورت انبوه انجام مي گيرد. در كشورهاي آسياي جنوب شرقي و خاور دور از اين گياهان براي تهيه غذا، توليد مواد دارويي و زينتي و نيز خوراك دام استفاده مي شود.آگار كه براي تهيه محيط كشت ميكروبي مورد استفاده قرار مي گيرد، و نيز آلجينات كه براي قالب گيري دندان در دندان پزشكي مصرف مي شود، از گياهان دريايي درست مي شوند. در ساختن بسياري از انواع شامپوها،صابونهاوسايرموادبهداشتي نيزازگياهان آبزي استفاده ميشود.

جانوران آبزي پرورشي
الف: تقسيم بندي تجارتي
ب: تقسيم بندي اكو لوژيك يا بوم شناسي
ج: تقسيم بندي از نظر شوري آب
د: تقسيم بندي از نظر تحمل شوري آب
ه: تقسيم بندي از نظر نوع مصرف

الف - تقسيم بندي تجارتي:
از نقطه نظر ساختار بدن، آبزيان پرورشي به دو گروه بزرگ آبزيان باله دار كه شامل تمامي ماهي هاي پرورشي است، و آبزيان پوسته دار يا صدف دار شامل تمامي سخت پوستان و نرم تنان تقسيم مي شوند. كفه نرم تنان، و پوست سخت و كيتيني سخت پوستان را به طور كلي پوشش سخت مي گويند. بنابراين انواع ماهي هاي پرورشي جزء باله داران پرورشي، و انواع ميگو، شاه ميگو (لابستر)، خرچنگ، صدف هاي خوراكي، صدف هاي مرواريد ساز و حلزون ها، از نقطه نظر تقسيم بندي تجارتي جزء آبزيان صدف دار هستند.

ب - تقسيم بندي اكولوژيك يا بوم شناسي:
از نقطه نظر شرايط زيست محيطي به ويژه درجه حرارت محيط كه عامل بسيار مهم و موثري در پرورش و توليد انواع مختلف آبزيان است، آبزيان پرورشي را به دو گروه عمده سرد آبي و گرم آبي تقسيم مي كنند.

1. آبزيان سرد آبي: آبزيان پرورشي سرد آبي آن گروه از آبزيان هستند كه درجه حرارت مناسب براي پرورش آنها بين 10تا18 درجه سانتيگراد است. براي اينكه در اين آبزيان توليد گامتهاي جنسي (تخمك و اسپرماتوزوئيد) به خوبي صورت مي گيرد، در طول فصل سرد، بايستي درجه حرارت محيط زيست آنها، به حداقل 8 درجه سانتيگراد پايين رود. براي مثال در كارگاه هاي تكثير و پرورش ماهي قزل آلا كه يكي از انواع آبزيان سرد آبي است، اگر درجه حرارت آب در زمستان به 8 درجه سانتيگراد يا كمتر نرسد، رشد و نمو تخم به خوبي انجام نمي گيرد. اگر گرماي آب در طول سال از 12 درجه سانتيگراد كمتر نباشد، اصولا تخم قابل تكثير توليد نمي شود.
درجه حرارت مناسب، براي رشد اقتصادي ماهي قزل آلاي رنگين كمان 17 درجه سانتيگراد است. در اين گرما، ماهي قزل آلا حداكثر رشد و سود دهي را خواهد داشت. اگر درجه حرارت آب تا 20 درجه افزايش يابد، به شرطي كه اكسيژن كافي در دسترس ماهي باشد، رشد و نمو آن در حد نسبتا مطلوب ادامه مي يابد.
انواع سخت پوستان و صدف هاي پرورشي سرد آبي نيز وجود دارند، ولي عمدتا پرورش انواع گرم آبي آنها در سطح جهان رواج يافته است. بسياري از گونه هاي صدف هاي پرورشي نيز وجود دارند كه امكان پرورش آنها، هم در آبهاي سرد وهم در آبهاي گرم وجود دارد. بديهي است رشد و نمو اين صدف ها در آبهاي گرمتر سريع تر، و ارائه به بازار آنها زودتر انجام مي گيرد.

2. آبزيان گرم آبي: آبزيان گرم آبي به آن دسته از آبزيان گفته مي شود كه بهترين رشد و نمو آنها در گرماي تقريبي آب 25 درجه سانتيگراد صورت مي گيرد. بديهي است اين آبزيان مي توانند درجه حرارت آب را تا 30 درجه سانتيگراد تحمل و به خوبي رشد و نمو كنند، مشروط بر اين كه اكسيژن محلول در آب از7 ميلي گرم در ليتر كمترنباشد.
از نظر اقتصادي بهترين گرماي آب براي رشد و نمو هرچه بيشتر انواع كپور ماهيان پرورشي، حرارت 25 درجه سانتيگراد است، ولي از نظر فعل و انفعالات زيستي، بهترين درجه حرارت براي اين دسته ماهيها 22 درجه سانتيگراد مي باشد.
ماهي هاي گرم آبي عمدتا وقتي گرماي آب به حدود 20 درجه سانتيگراد مي رسد، شروع به تخم ريزي مي كنند. مناسب ترين گرما براي تخم ريزي، رشد و نمو جنين و نيز توليد لارو و بچه ماهي مناسب، حدود 22تا 24 درجه سانتي گراد است، هرچه درجه حرارت از اين حد بالاتر رود، سرعت رشد و نمو جنين و نوزاد تندتر مي شود. و در نتيجه احتمال ايجاد نوزاد هاي ناقص، و بالا رفتن درصد مرگ و مير آنها افزايش مي يابد. در گرماي كمتر از 22تا 24 درجه سانتيگراد، سرعت رشد و نمو جنيني و نوزادي كندتر است. اگر آب خيلي سرد تر از حد مطلوب باشد، باز هم درصد مرگ و مير جنين و نوزاد ها زيادتر مي شود.
كليه ميگوها، صدف ها و ماهي هاي قابل پرورش آبهاي خليج فارس و درياي عمان جزء آبزيان پرورشي گرم آبي تقسيم بندي مي شوند.

ج - تقسيم بندي از نظر شوري آب:
آبزيان پرورشي بدون توجه به انواع تجارتي و درجه حرارت مناسب رشد و نمو آنها، از نظر شوري مناسب آب معمولا به 2 گروه تقسيم مي شوند:

1. آبزيان آبهاي شيرين: آبزيان آب شيرين به گروهي از آبزيان پرورشي گفته مي شود كه مراحل رشد و نمو و توليد مثل آنها منحصرا در آب شيرين آنجام مي گيرد. انواع كپور ماهيان چيني (كپور معمولي، كپور نقره اي، كپور علف خوار و كپور سرگنده)، انواع ماهي هاي قزل آلاي پرورشي، خرچنگ آب شيرين، خرچنگ مرداب انزلي، و انواع صدف ها و حلزون هاي پرورشي آب شيرين جزء اين گروه به حساب مي آيند.
برخي از اين آبزيان منحصرا با زندگي در آب شيرين سازش يافته اند و تنها مي توانند نوسانات بسيار كم شوري آب را تحمل كنند. براي مثال ماهي كپور علف خوار، كپور نقره اي و كپور سر گنده فقط مي توانند آبهاي شوري را تحمل كنند كه نوشيدن آنها براي انسان غير ممكن نباشد. در صورتي كه ماهي هاي كپور معمولي و قزل آلا قادر هستند آبهاي نسبتا شور را كه نمك آنها 10 تا 17 در هزار باشد تحمل و رشد و نمو كنند. شوري آب درياي مازندران 13 قسمت در هزار و شوري آب اقيانوس ها 35 در هزار است. يعني در هر كيلوگرم (ليتر) آب درياي مازندران 13 گرم انواع نمك، و در هر كيلوگرم آب اقيانوس ها، 35 گرم نمك وجود دارد. كپور معمولي به خوبي در آب درياي مازندران رشد و نمو مي كند ولي تخم ريزي آن حتما بايستي در آب شيرين صورت گيرد. برخي از انواع آبزيان آب شيرين هم به مرور به زندگي در آب شور عادت كرده اند و مي توانند كليه مراحل زندگي را در آبهاي درياي مازندران ايجاد كند.

2 آبزيان آبهاي شور: آبزيان آبهاي شور به آبزياني گفته مي شود كه مراحل رشد و نمو آنها در آب شور درياها انجام گيرد. اين آبزيان به طور كلي به دو گروه اصلي تقسيم مي شوند:

1- آبزيان دريايي: آبزيان دريايي به آن دسته از آبزيان گفته مي شود كه تمامي چرخه زيستي آنها در دريا انجام مي گيرد. اين ماهي ها براي تخم ريزي نياز به مهاجرت به رود خانه هاي آب شيرين ندارند. ماهي كفال درياي مازندران، شوريده و هامور خليج فارس و شاه ميگوي درياي عمان جزء اين گروه به حساب مي آيند.
2- آبزيان مهاجر: اين گروه از آبزيان قسمت عمده اي از دوره رشد و نمو خود را در آب شور دريا مي گذرانند و هنگام تخم ريزي به رودخانه هاي آب شيرين مهاجرت مي كنند. انواع تاس ماهيان يا ماهيان خاوياري، ماهي سفيد و ماهي آزاد درياي مازندران جزء اين گروه به حساب مي آيند كه به آنها ماهي هاي كوچ كننده يا مهاجر مي گويند. به آبزياني كه از دريا براي تخم ريزي به رود خانه مي آيند آبزيان رود كوچ يا آنادروم مي گويند. برخي از آبزيان نيز در آب شيرين زندگي مي كنند ولي براي تخم ريزي به دريا مهاجرت مي كنند. مارماهي براي تخم ريزي به دريا، و ميگوي درشت آب شيرين براي تخم ريزي به مصب رودخانه، جايي كه آب شور و شيرين مخلوط مي شود و مي رود. به اين دسته از آبزيان دريا كوچ يا كاتادروم مي گويند.

د- تقسيم بندي از نظر تحمل شوري آب:
از نظر تحمل ميزان شوري آب نيز آبزيان به دو دسته تقسيم مي شوند:
دسته اول ماهيها و ديگر آبزياني هستند كه تنها مي توانند تغييرات محدود شوري آب را تحمل كنند. اگر ميزان نوسانها و تغييرات شوري زياد باشد، اين آبزيان از بين مي روند. بين آبزيان پرورشي، ماهي كپور معمولي، قزل آلا و ماهي كفال مي توانند نوسان هاي زياد شوري را تحمل كنند. به اين دسته از آبزيان يوري هاي لين مي گويند. ماهي كفال را مي توان در آب شيرين، نيمه شور و شور پرورش داد. به آبزياني كه تنها مي توانند نوسان هاي محدود شوري را تحمل كنند استنوهاي لين گويند. از آبزيان پرورشي وابسته به اين دسته مي توان ماهي هاي علف خوار (آمور) و كيور نقره اي را نام برد.

ه – تقسيم بندي از نظر نوع مصرف:
از نظر مصرف انساني نيز آبزيان پرورشي رامي توان به 6 دسته تقسيم بندي كرد:
1. آبزيان خوراكي: به كليه ماهيها، نرم تنان، سخت پوستان و گياهان آبزي كه به منظور مصرف غذايي براي انسان پرورش داده مي شوند، آبزيان خوراكي گفته مي شود.
2. آبزيان زينتي: به آن دسته از آبزيان كه به منظور استفاده زينتي پرورش داده مي شوند، آبزيان زينتي گفته مي شود. ماهي هاي آكواريومي، صدف هاي مرواريد ساز و مرجان ها از اين گروه هستند.
3. آبزيان دارويي و بهداشتي: به كليه آبزياني كه به منظور استفاده هاي دارويي يا بهداشتي پرورش داده مي شوند، آبزيان پرورشي دارويي گفته مي شود. برخي از انواع گياهان آبزي براي مصارف دارويي مانند تهيه آگار براي ايجاد محيطهاي كشت ميكروبي، تهيه مواد اوليه قالب گيري در دندانپزشكي و مصرف در تهيه شامپو، صابون و ساير مواد بهداشتي پرورش داده مي شوند.
4. آبزيان غذايي: پرورش گروه عمده اي از آبزيان آبهاي شيرين و شور، به منظور توليد غذا براي پرورش آبزيان خوراكي، انجام مي گيرد. انواع غذاهاي زنده مانند انواع تك سلولي هاي گياهي، آغازيان، كك آبي يا دافني (خاكشير)، گوشوارك يا آرتميا، انواع ماهي هاي ريز و...در اين گروه قرار دارند.
5. توليد طعمه: پرورش انواع ماهي، خرچنگ و برخي از نرم تنان به منظور تهيه طعمه براي صيد هاي تجارتي و يا صيد هاي ورزشي متداول است.
6. توليد نوزاد و بچه انواع آبزيان تجارتي: اين توليد به منظور افزايش ذخاير طبيعي كاهش يافته، و كمك به توليد مثل طبيعي، در مواردي كه به دليل عوامل طبيعي يا انساني ميزان توليدمثل وافزايش ذخايرازطريق طبيعي محدوداست، صورت مي گيرد. سالانه ميليون ها عدد بچه ماهي سفيد، انواع ماهيان خاوياري، ماهي آزاد و ماهي هاي سوف، سيم، كلمه و كپور توسط شيلات ايران توليد و براي اين منظور در درياي مازندران رها مي شود