بهداشت و بيماري هاي ماهي
سلامت ماهيان پرورشي از شروع تا انتهاي دوره پرورش براي انجام يك دوره پرورش موفق ، لازم و ضروري است. شايع شدن هر نوع بيماري ، مي تواند باعث بروز خسارت جبران ناپذير به پرورش دهنده گردد. سهل انگاري در هر يك از مراحل پرورش مي تواند باعث بروز مشكلات فراواني شود. به اين ترتيب در زمان خريد بچه ماهي نورس ، آماده سازي حوضچه ها، حمل و نقل بچه ماهي ها، استفاده از منبع آبي، خريداري در نگهداري غذا، نگهداري ماهي ها، صيد و عرضه به بازار بايد نكات بهداشتي را رعايت نمود.
در بهداشت و درمان بيماري هاي ماهي، پيشگيري مهم تر از درمان است. چون مداواي ماهيان بيمار، كاري بسيار مشكل بوده و در بيشتر مواقع امكان پذير نمي باشد. زيرا اغلب بيماري هاي ماهي نشانه هاي ظاهري مشابه دارند كه تشخيص نوع بيماري را مشكل مي سازد. بنابراين مهم ترين كاري كه مي توان در بهداشت ماهي انجام داد پيشگيري از بيماري است. همچنين بايد از ورود آلودگي و عوامل بيماري زا به مزارع پرورش جلوگيري نمود.
شناگري ماهيان
در صورتي كه استخر از لحاظ مهندسي به طور صحيح طراحي و ساخته شده باشد و آب در آن به طورصحيح جابجا و تعويض شود بخش اعظم ماهيان تقريباً به طور يكسان در استخر پراكنده بوده و به صورت دسته جات كوچك شنا مي كنند و در لايه هاي مختلف ستون آب قرار دارند. تجمع ماهيان در ورودي و يا خروجي، حاشيه هاي استخر و يا بخش خاصي از استخر به نحوي كه بخش هاي ديگر فاقد ماهي باشد حاكي از ناصحيح بودن طراحي و ساخت استخر و يا تعويض نادرست آب و بالاخره بروز علايم اوليه بيماري هاي عفوني و يا غيرعفوني مي باشد. وجود ماهيان با شناي غيرعادي، شنا در حول محور طولي فرضي و يا محور طولي خودشان، چرخش ماهيان، سقوط به طرف كف استخر و يا جهش به سمت سطح استخر بايد توجه قرار گرفته و پيگيري شود. براي اين منظور، بهتر است به وسيله يك دوربين از فاصله اي نسبتاً وضعيت شناگري ماهيان مورد بررسي قرار گيرد.
اشتهاي ماهيان
اشتها يكي از شاخص هاي مهم در ارزيابي سلامت ماهيان است. كاهش اشتها يكي از اولين علائم بروز يك بيماري مي باشد. متعاقب آن قطع اشتها غالباً با بروز علائم تشريحي، با بروز يك بيماري همه گير همراه است. كارشناساني كه ماهيان را از لحاظ بهداشتي، مستمراً زير نظر دارند به خوبي با اين نوع واكنش ماهيان آشنايي داشته و هر گونه حالت غيرعادي را به سرعت تشخيص مي دهند.
به اين نكته نيز بايد توجه داشت كه اشتهاي ماهيان نظير همه عكس العمل هاي زيستي آنها بستگي تام به درجه حرارت آب دارد و كاهش اشتهاي ناشي از كاهش درجه حرارت آب نبايد با حالت مريضي آن اشتباه شود.
ظاهر ماهيان
ماهيان سالم داراي پوستي درخشنده و چشماني سالم، رنگ طبيعي و باله هايي طبيعي مي باشند. ماهيان بيمار ممكن است يك يا تعدادي از حالات غيرعادي را در اندام هاي فوق الذكر نشان دهند.
يكي از اولين علائم بيماري در ماهيان، تغيير رنگ و سياه شدن آنهاست. در ماهيان بيمار، پوست درخشنده ماهيان كه همانند يك آينه منعكس كننده وضعيت سلامت داخلي آنهاست كم كم كدر شده و سياه مي شود. چشم ها كه به طور طبيعي در ماهيان سالم، مماس با پوست سر قرار دارند به حالت بيرون زده درمي آيد كه ممكن است يك طرفي و يا دو طرفي باشد. اين وضعيت غالباً با تهاجم ماهيان ديگر به چشم هاي بيرون زده ماهيان و زخم شدن آنها همراه مي گردد كه باعث تشديد عارضه خواهد شد. باله ها به دلايل مختلف ممكن است تغيير شكل يافته و پوسيده شوند و حركات شناگري ماهي دچار اختلال شود. در برخي شرايط، پوسيدگي باله دمي در حدي پيشرفت مي كند كه به ساقه دمي مي رسد.
ظهور علائم بيماري
ماهيان سالم در بررسي هاي تشريحي، پوستي سالم و شفاف دارند و وضعيت چشم ها، آبشش و باله ها و اندام هاي داخلي مانند كبد كاملاً طبيعي است.
همانطور كه ذكر شد اولين علامت در يك همه گيري در جمعيت ماهيان قزل آلا، كم اشتهايي است كه نهايتاً با پيشرفت بيماري به بي اشتهايي منجر مي شود. تغييرات رنگ پوست . گرايش آن به كدورت نيز جزء اولين علائم بروز بيماري در اين ماهيان است. در پوست، انگل هاي تك ياخته اي مانند ايكتيوفيتريوس با ايجاد بيماري لكه سفيد با چشم غيرمسلح قابل تشخيص هستند و در صورت وجود عفونت ناشي از ساير تك ياختگان مانند تريكودينا و شيلودونلا، علاوه بر آن كه فلس ها در برخي قسمت ها مي ريزند موكوس غليظي نيز در سطح بدن ماهيان مشاهده مي شود. انگل هاي سخت پوست مانند لرنئا و آرگولوس نيز با چشم غيرمسلح در سطح بدن ماهيان قابل تشخيص هستند.
عفونت هاي ميكروبي نيز با ايجاد زخم هاي عميق و وسيع در پوست كه با خونريزي توأم است خود را نشان مي دهند.
پوسيدگي باله ها جزو شايع ترين بيماري هاي ناشي از سوء تغذيه مانند كمبود چربي ها در غذا، كمبود پروتئين ها در غذا و مسموميت هاي غذايي، عفونت هاي انگلي تك ياخته اي و كرم هاي ژيروداكتيلوس و بالاخره عفونت هاي مزمن ميكروبي است. در برخي شرايط، پوسيدگي باله ها در ناحيه دمي به حدي پيشرفت مي كند كه به ساقه دمي رسيده و باعث مرگ ماهيان مي شود.
در بعضي بيماري هاي غيرعفوني مانند عارضه حباب گازي، عفونت انگلي ديپلوستوميازيس، بيماري عفوني ميكروبي و ويروسي چشم، عوارض متعددي ظاهر مي شوند. بيرون زدگي چشم به دليل عارضه حباب گازي و كدورت آن به دليل انگل ديپلوستوموم از شايع ترين آنهاست.
در اكثر بيماري هاي عفوني نيز چشم ماهي به صورت يك طرفه يا دو طرفه بيرون مي زند (اگزوفتالمي) كه ممكن است مورد هجوم ماهيان ديگر قرار گرفته و به طور كلي از جا كنده شود.
به دليل سطح وسيع آبششها كه در ماهيان قزلآلا براي هر گرم از وزن ماهي به يك سانتيمترمربع مي رسد و مرز بسيار ظريف آن با آب، اين عضو در معرض هجوم بسياري از عوامل بيماري زاي مختلف قرار ميگيرد.
انگل هاي تك ياخته اي و كرم هاي داكتيلوژيروس و ژيروداكتيلوس ، در آبشش به خوبي رشد و تكثير نموده و باعث ايجاد اختلال در وظيفه اصلي اين عضو كه تبادل گاز و اخذ اكسيژن و ايجاد تعادل اسمزي مي باشد مي گردند. انواع مسموميت ها و سوءتغذيه ها مانند ليپوئيدوز، باعث كم رنگ شدن آبشش شده و قارچ هايي مانند ساپرولگنيا باعث تخريب بافت آن مي شوند. عوامل ميكروبي و ويروسي نيز به دليل ايجاد كم خوني، باعث روشن شدن رنگ آبشش مي شوند. در حفره بطني ماهيان قزل آلا، اندام هايي مانند كبد، كيسه هوايي، كليه و طحال بيشتر مورد هجوم عوامل بيماري زا قرار مي گيرند.
در زماني كه ميزان سبوس يا مواد داراي فيبر در غذا بيش از حد نرمال باشد ممكن است منجر به انسداد مجراي ارتباطي حلق و كيسه هوايي شده باعث تورم كيسه هوايي و شناور شدن ماهيان در سطح آب گردد. عفونت هاي ميكروبي، غالباً كليه را مورد هجوم قرار داده و وجود نقص در فعاليت اين عضو و عدم تعادل اسمزي، باعث مرگ ماهيان مي رود در برخي عوارض كليوي، مواد پلاسمايي از عروق باريك كليه به داخل محوطه بطني نفوذ نموده و شكم را متورم مي كند. چنين وضعيتي غالباً به دليل عفونت هاي ميكروبي و ويروسي رخ مي دهد.
كبد در ماهيان قزل آلا حساسيت ويژه اي به عوامل سوءتغذيه و مسموميت ها دارد. در بيماري ليپوئيدوز، كبد بزرگ و زرد رنگ مي شود و در صورتي كه قطعه اي از آن را به داخل آب بيندازيم به دليل تجمع چربي و سبك شدت آن، در سطح آب شناور مي ماند در حالي كه كبد ماهيان سالم، به عمق آب فرو مي رود. در بيماري آفلاتوكسينوزيس، به دليل حضور سم آفلاتوكسين در غذا، عوارضي مانند هپاتوما در كبد به ظهور رسيده و فعاليت طبيعي آن را مختل مي نمايد.
داروها : 1. سولفات مس (5H2O . CuSO4)
از اين ماده براي درمان عفونت سطحي نظير عفونت هاي انگلي و باكتريايي خارجي ، پوسيدگي ميكسوباكتريايي باله و بيماري ساقه دمي استفاده مي شود.
سميت اين ماده شيميايي در آب هايي كه ميزان نمك محلول آنها پايين است افزايش مي يابد و آبهايي كه ميزان سختي يا مقدار كلسيم موجود در واحد حجم آب نامشخص است نبايد مورد استفاده قرار گيرند.
در استفاده سولفات مس در آب هاي سخت (بالاتر از ppm بصورت CaCo3 )، 500 ppm (يك ميلي گرم در 2000 ليتر) و به روش غوطه وركردن ماهي ( Dip ) مي باشد.
در صورتي كه قصد تجويز اين دارو را به روش شستشو داشته باشيم (در استخرهاي بتوني دراز)، سختي آب بايد حداقل 50 ppm باشد زيرا در سختي كمتر از 50، سميت سولفات مس بسيار بالا خواهد بود.
داروها :2. فرمالين
اين ماده براي درمان عفونت هاي انگلي سطحي آبشش ها و پوست، بي نهايت مفيد مي باشد حاوي 40 درصد ماده مؤثر فرمالدئيد است و در اثر ماندن ، به پارافرمالدئيد تبديل مي شود كه به صورت رسوب سفيد رنگي در ته بطري به چشم مي خورد و براي ماهي بسيار سمي است.
استفاده از اين دارو بايد با دقت بسيار زياد انجام شود. قبل از انجام درمان، بايد وجود انگل را با انجام بررسي آزمايشگاهي اثبات نموده و قبل از تكرار درمان نيز اين كار بايد انجام شود (بويسله بررسي آبشش هاي ماهيان بيمار)
فرمالين باعث كاهش اكسيژن آب مي شود (اكسيژن محلول آب) و اين خاصيت در مدت 24 ساعت بعد از افزودن آن به آب استخر، به حداكثر مي رسد. در نتيجه، بايد ترتيبي اتخاذ نمود كه قبل از اين مدت، فرمالين از آب استخر حذف شود.
ميزان مصرف فرمالين در تجويز بصورت حمام دادن، 200 ppm و در حالتي كه درجه حرارت آب بالا ( ميزان اكسيژن محلول آب پايين) باشد غلظت 167ppm اين ماده شيميايي مورد استفاده قرار مي گيرد. در استخرهاي خاكي پرورش قزل آلا، بهتر است از تركيب دو روش شستشو و حمام دادن براي درمان ماهيان بيمار استفاده شود.
داروها : 3. مالاشيت گرين
اين ماده جامد بلورين است كه در آب حل مي شود و ايجاد يك محلول سبز رنگ مي كند. تهيه و آماده كردن مالاشيت گرين مورد نياز به صورت عادي از روي (Zinc) براي ممانعت از ايجاد حالت مسموميت با فلز روي بسيار مهم است. ايندارو در درمان عفونت هاي قارچي، به ويژه ساپرولگنيا بسيار مفيد است. اين ماده شيميايي كاربرد زيادي در درمان بيماري ويروسي لكه سفيد دارد. دز دارو در تجويز به صورت غوطه ور كردن (Dip)، يك به 15000 براي مدت حداكثر 30 ثانيه يا يك به 500000 به مدت يك ساعت براي بچه ماهي نورس و انگشت قدها و يك به 1000000 (1ppm) براي مدت يك ساعت در ماهيان بالغ است.
تجويز اين دارو در استخرهاي خاكي و با روش شستشو با دز يك به 200000 است. باري ممانعت از قارچ زدگي تخم قزلآلا نيز دز يك به 500000 براي مدت يك ساعت توصيه مي شود.
داروها : 4. مازوتن ( تري كلروفن )
اين دارو بر عليه سخت پوستان انگلي خارجي ماهي نظير شپش ماهي و كرم هاي قلابدار و زالوها بسيار مؤثر مفيد است. روش روش تجويز اين دارو، اسپري كردن در سطح استخر و افزودن به آب ورودي استخر است و غلظت استفاده از آن، 25/0 ppm مي باشد. اين ماده بايد به طور يكنواخت در سطح استخر پخش شود. مصرف اين دارو دوبار و به فاصله يك هفته از هم صورت مي گيرد.
بديهي است به دليل جريان مستمر آب در استخرهاي قزل آلا، اين ماده بايد به روش حمام استفاده شود. به نحوي كه در طول مدت 5 روز، غلظت 25/0 ppm در جريان آب ريخته شود.
داروها : 5. پرمنگنات پتاسيم
در شرايطي كه كمبود اكسيژن محلول در آب وجود دارد مي توان با استفاده از اين ماده شيميايي، اكسيژن مصرف شده به وسيله فعاليت هاي زيستي آب را كاهش داد (مثلاً بعد از انجام درمان ماهي ها توسط فرمالين در استخرهاي فوق متراكم در اواسط تابستان استفاده مي شود).
در مواقع نصب هواده، پمپ ها و غيره، افزودن پرمنگنات پتاسيم به غلظت 1 ppm تا 2 ppm يك اقدام ضمني مفيد مي باشد.
در هر صورت، مصرف اين ماده از طرف ديگر باعث كاهش اكسيژن محلول در آب مي گردد و در زمان استفاده از آن، بهتر است كه از پمپ هاي هواده براي جبران اكسيژن مصرفي استفاده شود.
داروها : 6. اكسي تتراسيكلين
از بين آنتي بيوتيكها، احتمالاً اكسي تتراسيكلين، آنتي بيوتيك انتخابي و مؤثرترين و متداول ترين دارو براي درمان سپتي سمي هاي حاد نظير ويبريوزيس مي باشد. ميزان پيشنهادي مصرف دارو بر اساس 5/7 گرم داروي مؤثر به ازاي هر 100 كيلوگرم توده زنده ماهي موجود به همراه غذاي روزانه به مدت 15 روز مي باشد.
داروها : 7. سولفات مرازين
بهترين و مؤثرترين دارو بر عليه باكتريايي است بچز در مناطقي كه باكتري هاي بيماري زاي ماهي، در برابر اين دارو مقاوم شده اند. ميزان پيشنهادي دارو در روز اول 22 گرم به ازاي هر صد كيلوگرم توده زنده موجود ماهي است و در روزهاي بعد، مقدار 11 گرم به ازاي هر صد كيلو ماهي و طول درمان 3 روز توصيه مي شود. بايد توجه داشت كه قبل از انتخاب آنتي بيوتيك و يا سولفاميد، بوسيله تست آنتي بيوگرام در آزمايشگاه هاي تخصصي نوع دارو را انتخاب كنيم.
داروها : 8. نيكلوزومايد
از اين دارو براي درمان ابتلاء ماهي به كرم هاي پهن استفاده مي شود. ميزان مصرف آن يك گرم به ازاي هر كيلو توده زنده ماهي در روز و به مدت 6 روز مي باشد (به صورت پلت به ماهي خورانده مي شود). همچنين ميزان مصرف روزانه آن به همراه غذا، 10000 ppm براي مدت 3 روز مي باشد. به دليل احتمال برگشت بيماري كه در فاصله يك ماه بعد از تجويز اين دارو وجود دارد لازم است كه در روز سوم دارو درماني، سمپاشي به وسيله سم تري كلروقن با غلظت 25/0 ppm انجام شود
داروها : 9. نمك طعام
براي درمان ابتلا به قارچ زدگي، انگل هاي تك ياخته اي آب شيرين و كرم هاي انگلي سطحي ماهي، مونوژنها و زالوها و سخت پوستان، در ماهي بكار مي رود. ميزان مصرف آن شامل 10-15 ppt در آب حاوي ماهي براي حمام كوتاه مدت براي 20 دقيقه و 25 ppt براي حمام دادن به مدت 10-15 دقيقه و 30 ppt براي غوطه ور كردن ماهي در محلول نمك به مدت 5-10 دقيقه تا يك ساعت مي باشد. براي حل كردن نمك طعام در آب و تهيه محلول آن، هيچگاه از ظروف گالوانيزه استفاده نكنيد. فرم تجارتي آن در بازار شامل قرص و كريستال مي باشد.
داروها : 10. متين بلو
اين دارو بر عليه قارچ زدگي، تخم تك ياخته هاي خارجي و نرماتودهاي مونوژن به كار مي رود و داراي نتيجه بسيار مؤثري براي درمان آلودگي ماهي به اين انگل ها مي باشد. ميزان مصرف آن 1-3 ppm براي مدت 3-5 روز مي باشد. جذب آن از طريق پوست ماهي انجام مي شود. تا زماني كه رنگ آب، آبي باقي بماند تأثير اين دارو ادامه خواهد داشت. اين دارو به صورت قرص يا محلول تجارتي در دسترس مي باشد.
داروها : 11. ام اس 222 (MS-222)
معروف ترين داروي بي هوشي جهت آزاد ماهيان مي باشد كه به صورت پودر سفيد رنگ در بازار موجود بوده و نام اصلي و مؤثر آن، متان تري كائين سولفونات است. براي بي حسي ماهيان به مدت حدوداً 5 دقيقه، دز 400-80 ppm توصيه مي گردد. زمان بازگشت در حدود 5 دقيقه بوده و با افزايش درجه حرارت آب، اين مدت تقليل مي يابد.