پرورش يا كشت ماهي در شرايط مصنوعي پيشينه اي چند هزارساله دارد، اما پرورش آزاد ماهيان فعاليت نسبتا جديدي است. اين ماهيان ابتدا در قرن گذشته بمنظورتامين و افزايش ذخاير ماهي در منابع آبي جهت ماهيگيري بصورت مصنوعي پرورش يافتند،نظرياتي وجود دارد كه نشان مي دهد پرورش اين ماهي را نخستين بار سرخ پوستان غرب آمريكا با انتقال تخم ها از رودخانه ها به مراكز پرورش آغاز نمودند.
دانماركي ها پيشتاز پرورش ماهي قزل آلاي رنگين كمان براي تغذيه انساني بودند، در حال حاضر اين صنعت در بيشتر كشورهاي پيشرفته سردسير فراگير شده است.پرورش ماهي آزاد اقيانوس اطلس در اسكاتلند و نروژ و اخيرا در شيلي و تاسماني پيشرفت سريعي داشته است، ماهي آزاد اقيانوس آرام بومي سواحل غربي آمريكا و كانادا است ، علاوه بر پرورش در آن مناطق در كشورهايي چون نيوزلند نيز پرورش مي يابد.
از لحاظ تقسيم بندي قزل آلا جزء آنادرموس ها هستند،قزل آلاي پرورشي ايران بيشترگونه رنگين كمان و نخستين گونه از خانواده آزاد ماهيان يا سالمونيده مي باشد كه پرورش آن در استانهاي مازندران و كهكيلويه اهميت زيادي دارد.
فصل تخم ريزي آنها در نيمكره شمالي ماههاي دسامبر تا مي است و در ايران خلال پاييز و زمستان تا ابتداي بهار ادامه مي يابد.
گذري بر دوران قبل از پرورش ماهي
اگر بخواهي به دوران قبل از پرورش ماهي نگاهي داشته باشيم بايد به مرحله تكثيرو قبل از آن اشاره كنيم.
تخم قزل آلا بسيار حساس به درجه حرارت و ضربه زدن ميباشد. داراي خاصيت ارتجاعي بوده و اسپرماتوئيد از سوراخي بنام ميكروپيل كه در سطح تخم است وارد آن ميگردد.گرفتن تخم از ماهي ماده و اسپرم از ماهي نر را اصطلاحا تخمگيري مي نامند، براي اين كار ماهيان مولد را ابتدا توسط ماده بيهوشي ms222 بيهوش كرده و سپس اقدام به تخمگيري مي كنند. پس از آن تخمها و اسپرم را روي هم ريخته و به آرامي هم ميزنند تا در مدت 30تا120 دقيقه لقاح صورت گيرد.
هر ماهي نر براي 4تا5 ماهي ماده به كار ميرود،بسته به محل و درجه حرارت فصل تخمريزي تغيير مي كندبدين صورت كه هرچه درجه حرارت آب پايينتر باشد زمان تخمريزي به عقب مي افتد و برعكس كه در هر دو صورت كيفيت تخمها كاهش مي يابد. اين زمان را مي توان با تخمگيري گزينشي،استفاده از نور مصنوعي يا تزريق هيپوفيز پيش انداخت.عواملي چون سريع الرشدبودن،رنگ مناسب،بلوغ ديرس جهت جلوگيري از كاهش كيفيت تخم و مقاومت در مقابل بيماريها در انتخاب مولدين دخالت دارند. دما،جنس،نور وتغذيه در رسيدگي آزادماهيان دخالت دارند، علاوه بر اينها كوتاه شدن روز ،حضورجنس مخالفو شدت جريان آب در پيشرس نمودن ماهي ها موثرند،ماهي هاي ماده رسيده را ميتوان از روي شكم برآمده شان تشخيص داد.
منفذ تناسلي متوم و قرمزرنگ نشانه آمادگي ماهي براي تخمكشي است،ماهي نررسيده هم داراي آرواره پاييني قلاب مانند مي باشد.ماهي هاي نر در دوسالگي و ماده ها هم در سال دوم و سوم به بلوغ جنسي ميرسند.ماهي قزل آلا كه شكمي پر از تخم دارد بسيارحساس بوده و توانايي تحمل خشونت را ندارد و به همين دليل جهت رقم بندي و تخمگيري هر بار نبايد بيش از 2تا3 ماهي را برداشت و تور دستي را از ماهي پركرد زيرا سبب شكستن تخمهاو صدمه به دستگاه توليد مثل مي گردد.
مقدار تخم به سن و اندازه ماهي مولد بستگي دارد،در گزينش ماهي آنهايي را كه تخم درشتري توليد مي كنند بايد انتخاب نمود. هرماهي بطور متوسط در دوسالگي 1553عدد تخم و در سه سالگي 2210عدد تخم توليد مي كنند كه تقريبا هر 305عدد آن 30گرم وزن دارند. اگرقبل از رسيدگي كامل تخمها اقدام به تخمگيري از ماهي نشود درصد لقاح بشدت كاهش خواهد يافت و اگر رقم بندي و تكثير به موقع صورت نگيرد تخمها بيش از حد رسيده شده صاف و زلال مي شوند كه در اثر ارتباط با خونابه مترشحه از تخمدان بصورت مات كه تخمهاي شبكور ناميده مي شوند در مي آيند.
بارور كردن به طريقه خشك و مرطوب انجام مي گيرد كه نوع خشك آن بدليل افزايش زمان بازماندن سوراخ ميكروپيل و امكان تخمگيري از چند ماهي در يك ظرف از مطلوبيت بيشتري برخوردار است. عمليات تخمگيري با روشهاي مختلفي صورت مي گيردكه فقط به آنها اشاره مي شود:
1- تخمگيري با دست(يك نفره يا دو نفره)
2- تخمگيري بوسيله هوا
3- تخمگيري بطريق بريدن شكم(در ماهيان آزاد)
پس از اين عمل تخم ها و اسپرم ها را با هم در يك ظرف تميز مخلوط كرده و به آن آب اضافه مي كنند، تخم هاي گرفته شده را مي توان پس از 48ساعت شمرد كه براي اين كار از چندين روش استفاده مي كنند:
1- شمارش تخم به روش حجم سنجي(شمارش تخم هابر روي سيني مخصوص)
2- شمارش تخم به طريقه بورو(شمارش بر اساس مقدار آبي كه با افزودن تخم ها جابه جا مي شود)
3- شمارش تخم به روش فون باير(استفاده از يك ناودانك 30سانتي متري با ديوارك هايي با زاويه 45درجه در داخل)
در پايان پس از جدا كردن تخم هاي مرده، تخم هاي سالم را براي تبديل شدن به لارو به داخل سبدهاي مخصوص يا انكوباتورها انتقال مي دهند. سبدهاي استاندارد معمولي به درازي 50سانتي مترو پهناي25/36 سانتي مترو گودي 15سانتي متر هستند كه در قابي كوچك قرار گرفته و در داخل كانال آويزان مي شوند.
انكوباتور ها نيز بسته به نحوه ورود آب و تماس با تخم ها به سه نوع چكه اي و سيني شكل و جعبه اي تقسيم مي شوند. انكوباتورهاي سيني شكل بصورت كشويي و عمودي روي هم قرار گرفته و تخم ها تا تبديل به لارو وجذب كيسه زرده در آن نگهداري مي شوند. در نوع چكه اي آب از بالا به سمت پايين به روش قطره اي هدايت مي شود و تخم ها را تا مرحله چشم زدگي در آن نگهداري مي كنند سوراخ هاي توري كف سيني سبب نگهداري تخم شده و آب به زير سيني سقوط مي كند و اكسيژن مورد نياز هي بدين صورت تامين مي شود. در نوع جعبه اي آب از بالاي كانال مخصوص بسمت پايين كانال هدايت مي گردد.
معمولا درجه حرارت براي هچري تخم ها 8تا10درجه است،با اين درجه تخم ها در روز 16 چشم زده مي شوند و درروز 32از تخم خارج مي گردند،لاروهاي تازه از تخم درآمده را براي چند هفته در تراف نگه مي دارند و جريان ورودي آب را افزايش مي دهند چون لاروها دوبرابر تخم ها به اكسيژن نياز دارند. وقتي دوسوم كيسه زرده توسط ماهي جذب شد لاروها ميتوانند شنا و تغذيه نمايند و مي توان آنها را به حوضچه هاي پرورشي منتقل نمود.
لاروها را ميتوان بطريق وزني و حجمي شمارش نمود،در روش وزني با نمونه برداري از چند نقطه تراف متوسط وزن لاروها را بدست مي آوريم سپس با ميزان وزن آب يك سطل و ريختن ماهيان صيد شده با ساچوك در آن تعداد آنها را تعيين مي كنند. در روش حجمي لاروها را با يك ظرف مشبك صيد كرده و با شمارش تعداد دفعه استفاده از ظرف تعداد لاروها يا بچه ماهي ها را محاسبه مي كنند.
تغذيه لاروها وقتي 80درصد كيسه زرده جذب شد آغاز مي گردد و معمولا باتراكم ده هزار قطعه در هر متر مربع مي باشد. پرورش ماهي غذادهي به بچه ماهيان با دست صورت مي گيردوبايد هر 15تا30دقيقه اين عمل را انجام دادبا رشد بچه ماهيان ورسيدن به وزن 5گرم آنها را براي نگهداري به حوضچه هاي گرد انتقال مي دهند،بايد توجه داشت كه در زمان تعويض نوع جيره همه غذا به يكباره عوض نشود بلكه اين كار به تدريج انجام گيرد.
نكته: براي پرورش بچه ماهيان نورس در تراف هاي 2تا3متري به ازاي هر1000قطعه يك ليتر آب در دقيقه با درجه حرارت 12 درجه سانتي گراد منظور گردد.